Część z Was chciała żeby ktoś zrobił jakąś notatke z gramatyki więc się tego z Michałem podjęliśmy:) zapraszam na pierwszą część z cyklu „Gramatyka z Grześkiem i Miśkiem w weekend”



Słowotwórstwo – dział gramatyki zajmujący się budową i powstawaniem wyrazów.

Dom|ek – ‘ mały dom ‘
Dom

(     ‘mały domek’ ŕ definicja słowotwórcza = znaczenie wyrazu + wyraz podstawowy
    podstawa słowotwórcza ŕ część wyrazu pochodnego która przeszła z podstawowego
formant ( |ek ŕ część wyrazu pochodnego, dodana do podstawy słowotwórczej, tworząca ten wyraz.
Wyraz pochodny (tu domek ) – wyraz podzielny słowotwórczo (na podst słow i formant)
Wyraz podstawowy (tu dom ) od niego tworzy się wyraz pochodny; jest niepodzielny słowotwórczo)
Przykłady:
Gołęb|ica– ‘kobieta gołąb’
Gołąb ( wyraz podst.)ß tego w nawiasie się nie pisze
(w tym wypadku podstawa słowotwórcza = wyraz podst.)
-ica – formant ą : ę

rodzaje formantów:
-sufiks – (przyrostek)dodaje się do końca podstawy słow.
-prefiks – (przedrostek) dodaje się przed podst słow. (np.:
-interfiks – (wrostek) – łączy dwie podstawy słowotwórcze
-formant zerowy – wyraz pochodny powstaje przez odcięcie części wyrazu podstawowego
np.: spływ – ‘ to że się spływa ‘
spływać ( „-ać” się skreśla) i jako formant się zapisuje zero morfologiczne ( jakby ktoś nie wiedział to to są znaki „o” i „/” nałożone na siebie (przekreślone „o”))

I teraz kilka ważnych prawideł:
1.Jeżeli wyrazem podst jest rzeczownik z końcówką inna niż zerową to należy ją odciąć!!!!
(czyli najczęściej samogłoska)
Dróżka – ‘ mała droga ‘
Droga (tutaj tego nie pokaże ale to „a” na końcu jest przekreślone krzyżykiem)
2.Jeżeli wyrazem podstawowym jest czasownik to żeby znaleźć podst słowotwórczą trzeba odciąć „-ć” i samogłoskę która jest przed „ć”.
Np.: Zmyw|arka – ‘ cos co zmywa ‘
Zmywać ( tutaj tego nie pokaże ale to „-ać” jest przekreślone krzyżykiem )

3. Jeżeli wyrazem podst jest przymiotnik to odcinamy samogłoskę na jego końcu!!



Teraz jak się znajduje wyraz podstawowy i formant:
1.mając podany wyraz pochodny zapisujemy go i jego definicję obok
2.wyraz z definicji to jest wyraz podstawowy który zapisujemy pod wyrazem pochodnym( powinno się go zapisać w normalnej postaci tzn np.: w mianowniku ,lp pojedyncza itp.)
3.odcinamy co trzeba z wyrazu podstawowego żeby otrzymać podst słowotwórczą


4.
a)    (wersja dla słabo kumatych ) teraz bardzo ważna zasada - „IDŻ ZA GŁOSKAMI” – chodzi o to ze po kolei sprawdza się czy głoska z wyrazu pochodnego jest taka sama jak głoska z podstawy słowotwórczej(mogą zachodzić oboczności – o tym za chwile)
b)    wystarczy popatrzeć do którego momentu w obydwu wyrazach głoski są takie same (mogą zachodzić oboczności – o tym za chwile) i wtedy odciąć formant.
5. w momencie w których nie zgadzają się nam głoski z obydwu wyrazów (czy też łapiąc to drugą metodą) w wyrazie pochodnym stawiamy kreskę pionową i potem ciągniemy ją w poziomo w prawo do końca wyrazu ( tak jak na przykładzie pierwszym) i to co odcięliśmy to jest formant który trzeba jeszcze pod spodem wypisać i nazwać jaki to typ formantu

Co to jest oboczność??


W pierwszym przykładzie zaznaczyłem coś na czerwono ( „ą : ę” ) to jest oboczność.
Jest to zamiana głosek na sobie podobne w wyrazach podstawowym i pochodnym ( i tutaj bardzo przydaje się reguła: „IDŻ ZA GŁOSKAMI”. Bo cały wyraz pochodny musi w sobie gdzieś zawrzeć podstawę słowotwórczą ( a czasami nie są one takie same ) i dlatego są oboczności) więc idąc za głoskami patrzymy kiedy głoski nam się rożnią a ciągle nie dotarliśmy do ostatniej głoski podst słow. Tzn że te głoski się na siebie wymieniają (zachodzi oboczność)

I to można robić na wyczucie: bo można się domyślić że nie wymieni nam się m : ą (NIE MOŻE SIĘ WYMIENIĆ SAMOGŁOSKA NA SPÓŁGŁOSKĘ I ODWROTNIE) albo k
Możliwe oboczności ( nie wszystkie bo wszystkich nie pamietam):
  a: e : o
ą : ę
k : cz
ż : z
d : dż : dź :
r : rz
g : ż
ż : dz
pi
s : si : ś
o : ó : u
itd., itp.


Co to jest „ e ruchome”???
Język polski zaskakuje wieloma rzeczami i nikt nie wie dlaczego tak jest.
Przykład:
Posł|anka – ‘ kobieta poseł ‘
Poseł  ( i gdy teraz byśmy szli za głoskami to  wyszło by nam że tylko „pos” jest formantem ale chwila!! W naszych głowach powstaje pytanie, bo przecież nie sprawdziliśmy jeszcze całej podst słow!! )
To jest właśnie to e ruchome
Zapisujemy je jako oboczność :          e : (tutaj znaczek zera morfologicznego) 
Inaczej mówiąc „e” znikło.


I jeszcze ważna rzecz z tym związana:
Przykład (mieszający wiele reguł)
Psiak – ‘mały pies’
Pies   
1.idąc za głoskami ( a co to głoska dowiecie się od Michała w eseju „co to głoska” z serii „Gramatyka z Grześkiem i Miśkiem w weekend” J ) mamy
wyraz poch. – „p” a w PS mamy „pi” więc to jest pierwsza oboczność
2.potem mamy w poch. „si” a w PS „e” zupełnie się nam to nie zgadza wieć kolejna oboczność ( „e” : (zero morfologiczne)  )
3.i teraz ciągle jesteśmy w głosce „si” w poch. A w PS mamy „s” więc trzecia oboczność               s : si
4.głoski w PS nam się skończyły więc formant to jest –ak


całość powinna wyglądać tak:
Psi|ak – ‘mały pies’
Pies   
Pi : p     s : si     e : zero morfologiczne        f. –ak sufiks


Przykład szczególnych typów wyrazów ( np.: podmorski, podziemny , nadrzeczny , poziomka , przedszkole)
Podmor|ski – ‘coś pod morzem ‘
Pod + morze ( „e” jest skreślone) rz : r
f. –ski sufiks

czyli ten wyraz ma 2 podstawy słowotwórcze
a poziomka – ‘coś po ziemi ‘(to sobie sami sprubujcie)



I ( to was pewnie zaskoczy ) kolejna reguła!!!:
Np. wyraz chamisko
Cham|isko – ‘wielki cham’
Cham  f. –isko sufiks
Gdy po „i” nie ma kolejnej samogłoski, to „i” przechodzi do formantu!!!
Zdarza się tak że jakieś „i” ma 2 funkcje(a jest tak gdy nie ma koło niej żadnej samogłoski):
a)    jest samogłoską która jest potrzebna żeby była sylaba
b)     zmiękcza spółgłoskę za którą stoi




i jeszcze jedna:
Gdy PS = wyraz podstawowy (np. lodowisko lód ) to koło wyrazu „lód” daje się małe zero morfologiczne żeby zaznaczyć że jest końcówka zerowa.



Kategorie słowotwórcze (czyli funkcje formantów słowotwórczych):
a)    zdrobnienia
b)    zgrubienia
c)    nazwy czynności (-anie , -enie )
d)    nazwy wykonawców czynności
e)    nazwy cech (-ość, -yzna (szarość, szarzyzna))
f)    nazwa nosiciela cech ( -nik, -arnia –ica)
g)    nazwy miejsc



*PS = podstawa słowotwórcza ( z czasem odechciało mi się tego pisać:)