Część z Was chciała żeby ktoś zrobił jakąś notatke z gramatyki więc się tego z Michałem podjęliśmy:) zapraszam na pierwszą część z cyklu „Gramatyka z Grześkiem i Miśkiem w weekend”:)
Słowotwórstwo – dział gramatyki zajmujący się budową i powstawaniem wyrazów.
Dom|ek – ‘ mały dom ‘ Dom
( ‘mały domek’ ŕ definicja słowotwórcza = znaczenie wyrazu + wyraz podstawowy podstawa słowotwórcza ŕ część wyrazu pochodnego która przeszła z podstawowego formant ( |ek ŕ część wyrazu pochodnego, dodana do podstawy słowotwórczej, tworząca ten wyraz. Wyraz pochodny (tu domek ) – wyraz podzielny słowotwórczo (na podst słow i formant) Wyraz podstawowy (tu dom ) od niego tworzy się wyraz pochodny; jest niepodzielny słowotwórczo) Przykłady: Gołęb|ica– ‘kobieta gołąb’ Gołąb ( wyraz podst.)ß tego w nawiasie się nie pisze (w tym wypadku podstawa słowotwórcza = wyraz podst.) -ica – formant ą : ę
rodzaje formantów: -sufiks – (przyrostek)dodaje się do końca podstawy słow. -prefiks – (przedrostek) dodaje się przed podst słow. (np.: -interfiks – (wrostek) – łączy dwie podstawy słowotwórcze -formant zerowy – wyraz pochodny powstaje przez odcięcie części wyrazu podstawowego np.: spływ – ‘ to że się spływa ‘ spływać ( „-ać” się skreśla) i jako formant się zapisuje zero morfologiczne ( jakby ktoś nie wiedział to to są znaki „o” i „/” nałożone na siebie (przekreślone „o”))
I teraz kilka ważnych prawideł: 1.Jeżeli wyrazem podst jest rzeczownik z końcówką inna niż zerową to należy ją odciąć!!!! (czyli najczęściej samogłoska) Dróżka – ‘ mała droga ‘ Droga (tutaj tego nie pokaże ale to „a” na końcu jest przekreślone krzyżykiem) 2.Jeżeli wyrazem podstawowym jest czasownik to żeby znaleźć podst słowotwórczą trzeba odciąć „-ć” i samogłoskę która jest przed „ć”. Np.: Zmyw|arka – ‘ cos co zmywa ‘ Zmywać ( tutaj tego nie pokaże ale to „-ać” jest przekreślone krzyżykiem )
3. Jeżeli wyrazem podst jest przymiotnik to odcinamy samogłoskę na jego końcu!!
Teraz jak się znajduje wyraz podstawowy i formant: 1.mając podany wyraz pochodny zapisujemy go i jego definicję obok 2.wyraz z definicji to jest wyraz podstawowy który zapisujemy pod wyrazem pochodnym( powinno się go zapisać w normalnej postaci tzn np.: w mianowniku ,lp pojedyncza itp.) 3.odcinamy co trzeba z wyrazu podstawowego żeby otrzymać podst słowotwórczą
4. a) (wersja dla słabo kumatych ) teraz bardzo ważna zasada - „IDŻ ZA GŁOSKAMI” – chodzi o to ze po kolei sprawdza się czy głoska z wyrazu pochodnego jest taka sama jak głoska z podstawy słowotwórczej(mogą zachodzić oboczności – o tym za chwile) b) wystarczy popatrzeć do którego momentu w obydwu wyrazach głoski są takie same (mogą zachodzić oboczności – o tym za chwile) i wtedy odciąć formant. 5. w momencie w których nie zgadzają się nam głoski z obydwu wyrazów (czy też łapiąc to drugą metodą) w wyrazie pochodnym stawiamy kreskę pionową i potem ciągniemy ją w poziomo w prawo do końca wyrazu ( tak jak na przykładzie pierwszym) i to co odcięliśmy to jest formant który trzeba jeszcze pod spodem wypisać i nazwać jaki to typ formantu
Co to jest oboczność??
W pierwszym przykładzie zaznaczyłem coś na czerwono ( „ą : ę” ) to jest oboczność. Jest to zamiana głosek na sobie podobne w wyrazach podstawowym i pochodnym ( i tutaj bardzo przydaje się reguła: „IDŻ ZA GŁOSKAMI”. Bo cały wyraz pochodny musi w sobie gdzieś zawrzeć podstawę słowotwórczą ( a czasami nie są one takie same ) i dlatego są oboczności) więc idąc za głoskami patrzymy kiedy głoski nam się rożnią a ciągle nie dotarliśmy do ostatniej głoski podst słow. Tzn że te głoski się na siebie wymieniają (zachodzi oboczność)
I to można robić na wyczucie: bo można się domyślić że nie wymieni nam się m : ą (NIE MOŻE SIĘ WYMIENIĆ SAMOGŁOSKA NA SPÓŁGŁOSKĘ I ODWROTNIE) albo k:p Możliwe oboczności ( nie wszystkie bo wszystkich nie pamietam): a: e : o ą : ę k : cz ż : z d : dż : dź : r : rz g : ż ż : dz p:pi s : si : ś o : ó : u itd., itp.
Co to jest „ e ruchome”??? Język polski zaskakuje wieloma rzeczami i nikt nie wie dlaczego tak jest. Przykład: Posł|anka – ‘ kobieta poseł ‘ Poseł ( i gdy teraz byśmy szli za głoskami to wyszło by nam że tylko „pos” jest formantem ale chwila!! W naszych głowach powstaje pytanie, bo przecież nie sprawdziliśmy jeszcze całej podst słow!! ) To jest właśnie to e ruchome Zapisujemy je jako oboczność : e : (tutaj znaczek zera morfologicznego) Inaczej mówiąc „e” znikło.
I jeszcze ważna rzecz z tym związana: Przykład (mieszający wiele reguł) Psiak – ‘mały pies’ Pies 1.idąc za głoskami ( a co to głoska dowiecie się od Michała w eseju „co to głoska” z serii „Gramatyka z Grześkiem i Miśkiem w weekend” J ) mamy wyraz poch. – „p” a w PS mamy „pi” więc to jest pierwsza oboczność 2.potem mamy w poch. „si” a w PS „e” zupełnie się nam to nie zgadza wieć kolejna oboczność ( „e” : (zero morfologiczne) ) 3.i teraz ciągle jesteśmy w głosce „si” w poch. A w PS mamy „s” więc trzecia oboczność s : si 4.głoski w PS nam się skończyły więc formant to jest –ak
całość powinna wyglądać tak: Psi|ak – ‘mały pies’ Pies Pi : p s : si e : zero morfologiczne f. –ak sufiks
Przykład szczególnych typów wyrazów ( np.: podmorski, podziemny , nadrzeczny , poziomka , przedszkole) Podmor|ski – ‘coś pod morzem ‘ Pod + morze ( „e” jest skreślone) rz : r f. –ski sufiks
czyli ten wyraz ma 2 podstawy słowotwórcze a poziomka – ‘coś po ziemi ‘(to sobie sami sprubujcie)
I ( to was pewnie zaskoczy ) kolejna reguła!!!: Np. wyraz chamisko Cham|isko – ‘wielki cham’ Cham f. –isko sufiks Gdy po „i” nie ma kolejnej samogłoski, to „i” przechodzi do formantu!!! Zdarza się tak że jakieś „i” ma 2 funkcje(a jest tak gdy nie ma koło niej żadnej samogłoski): a) jest samogłoską która jest potrzebna żeby była sylaba b) zmiękcza spółgłoskę za którą stoi
i jeszcze jedna: Gdy PS = wyraz podstawowy (np. lodowisko lód ) to koło wyrazu „lód” daje się małe zero morfologiczne żeby zaznaczyć że jest końcówka zerowa.
Kategorie słowotwórcze (czyli funkcje formantów słowotwórczych): a) zdrobnienia b) zgrubienia c) nazwy czynności (-anie , -enie ) d) nazwy wykonawców czynności e) nazwy cech (-ość, -yzna (szarość, szarzyzna)) f) nazwa nosiciela cech ( -nik, -arnia –ica) g) nazwy miejsc
*PS = podstawa słowotwórcza ( z czasem odechciało mi się tego pisać:)
|